فدک، دهکده‌ای حاصل‌خیز با مزارع، باغات، نخلستان‌ و چشمه های آب بسیاری است که در نزدیکی خیبر، به فاصله ۲۰۰ کیلومتری شهر مدینه واقع شده و یهودیان در آن زندگی می کردند. دهکده فدک در جنگ خیبر بدون درگیری به دست مسلمانان افتاد و پیامبر اکرم(صلی الله علیه واله) پس از نزول آیه «وَآتِ ذَا الْقُرْ‌بَی حَقَّهُ؛ و حق خویشاوند را بده» آن را به دخترشان حضرت فاطمه(سلام الله علیها) بخشیدند.

وسعت این منطقه 50 کیلومتر در 50 کیلومتر می باشد که تقریبا سه و نیم برابر مساحت شهر تهران با 730 کیلومترمربع است.

درآمد سالیانه این منطقه بین بیست و چهار هزار تا هفتاد هزار دینار می باشد (بحارالانوار، مجلسى، ج 29، ص 123) و برخى دیگر، نصف درآمد سالیانه منطقه فدک را 24هزار دینار نگاشته اند. ابن ابى الحدید معتزلى از یکى از متکلمان امامى مذهب نقل مى کند که ارزش درختان خرماى این ناحیه با ارزش درختان خرماى شهر کوفه در قرن هفتم برابر بود.( شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، ج 16، ص 236)

مدیریت منطقه فدک با وجود مساحت عظیم و ارزش اقتصادی که در آن زمان داشته است، به دست یک بانوی عفیفه قرار گرفت که نشان می دهد می توان در کنار امر مقدس مادری و همسر بودن، در عرصه اجتماع نیز نقش آفرین بود.

ماجرای فدک در کنار ابعاد اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و سیاسی که داشته است، بعد اقتصادی آن نیز دارای اهمیت بوده و با وجود مساحت و ارزش اقتصادی این منطقه، برای افراد بسیار وسوسه انگیز بوده است.

پس از رحلت پیامبر، درباره ملکیت فدک نزاع رخ داد. خلفا آن را به نفع خلافت مصادره کردند و حضرت فاطمه سلام الله علیها نیز خطبه فدکیه را در دفاع از مالکیت خود بر آن ایراد نمود.

براین‌اساس، فدک مفهومی نمادین دارد که به معنایی بزرگ اشاره می‌کند و مقصود از آن، فقط همان قطعه‌زمین غصب‌شده در حجاز نیست. و همین معنای نمادین فدک بود که آن مبارزه را از یک دادخواهی عادی با افقی محدود و دایره‌ای تنگ، به انقلابی با قلمروی وسیع و آفاقی گسترده تبدیل نمود.

این دادخواهی، قیامی بر ضد بنیان‌های حکومت بود؛ فریادی بود که حضرت فاطمه(سلام الله علیها) می‌خواست با آن، بنیادی را که سنگ‌بنای تاریخ بعد از سقیفه بود، از جای برکند. برای اثبات این سخن،‌ کافی است به خطبۀ حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها در مسجد و در برابر خلیفه و پیشاپیش آن جمع انبوه مهاجران و انصار نظر بیفکنیم که بیش از هرچیز بر مدار ستایش علی و تحسین مواضع جاودان وی در اسلام و اثبات حق اهل‌بیت می‌چرخد.

حضرت زهرا در این خطبه اهل‌بیت را وسیله‌های رسیدن به خدا در میان بندگان، برگزیدگان ویژه خدا، جایگاه قداست الهی، حجت غیبی او و وارثان خلافت و حکومت پیامبرانش می‌شمرد و همچنین مسلمانان را توجه می‌بخشد که به نگون‌بختی دچار گشته‌اند، نسنجیده تصمیم گرفته‌اند، به دوران پیشینیانشان بازگشته‌اند، در پی سراب رفته‌اند و کار را به‌دست نااهل سپرده‌اند. این خطبه از فتنه‌ای که مردم به آن درافتاده‌اند و از انگیزه‌هایی که باعث شد کتاب خدا را کنار نهاده و با حکم آن در مسئله خلافت و امامت به مخالفت برخیزند، سخن می‌گوید.

پس مسئله، میراث و هدیه نبوی نبود، مگر به همان اندازه که این دو، با موضوع سیاست کلان، پیوند می‌یافت. مسئله در دیدگاه حضرت زهرا(سلام الله علیها)، مطالبه زمین و خانه نبود؛ بلکه از نگاه ایشان مسئله، مسئلۀ اسلام و کفر، ایمان و نفاق، و تعیین صریح و شورا بود.

✍️ سیدامیرحسین حسینی